Aðild launamanna að lífeyrissjóði ræðst af því að þeir byggi ráðningarbundin starfskjör á kjarasamningum þeirra stéttarfélaga og sambanda sem eiga aðild að viðkomandi lífeyrissjóð eða starfa í starfsgreinum þar sem kjarasamningar aðildarfélaganna eru ákvarðandi um lágmarkskjör. Í samþykktum viðkomandi lífeyrissjóðs eru talin upp aðildarsamtök sjóðsins af hálfu launamanna og atvinnurekanda.

Taki starfsmaður svo dæmi sé tekið laun samkvæmt kjarasamningi VR og SA þá ber atvinnurekanda að skila iðgjöldum vegna hans til Lífeyrissjóðs verslunarmanna. Taki starfsmaður laun samkvæmt kjarasamningi Eflingar-stéttarfélags þá er iðgjöldum hins vegar skilað til Gildi-lífeyrissjóðs. Launamenn geta m.ö.o. ekki ákveðið einhliða eða samið um það við sinn atvinnurekanda að iðgjöldum þeirra skuli skilað í annan lífeyrissjóð en framangreint fyrirkomulag gerir ráð fyrir.

Saga

Saga lífeyrissjóða á Íslandi hófst raunverulega árið 1855 en lítið varð samt úr og náði yfir embættismenn. Barnakennarar stofnuðu lífeyrissjóð 1921 og Embættismanna og ekkna þeirra.

Lífeyrissjóðir voru s.s. til fyrir embættismenn um all langt skeið áður en grundvöllur núverandi lífeyriskerfið var sem hófst árið 1970.

Grundvöll núverandi lífeyrissjóðakerfis má rekja aftur til ársins 1969 þegar samið var um það í allsherjar kjarasamningum á vinnumarkaði að setja upp atvinnutengda lífeyrissjóði með skylduaðild og fullri sjóðsöfnun frá byrjun árs 1970.

Árið 1974 voru sett lög á grundvelli þessara samninga sem skylduðu alla launamenn og atvinnurekendur þeirra til að greiða a.m.k. 10% af iðgjöldum til lögbundinna eða viðurkenndra lífeyrissjóða. Með lögum frá 1980 náði þessi skylda einnig yfir sjálfstætt starfandi einstaklinga. 1986 var síðan samið um að greidd væru iðgjöld af öllum launum, ekki aðeins af dagvinnulaunum.

Árið 1997 voru sett ný og ítarlegri  lög um skyldutryggingu lífeyrisréttinda og starfsemi lífeyrissjóða og lög um frjálsan séreignarlífeyrissparnað samþykkt árið síðar eða 1998.  Með þessum lögum hófst nýr kafli í sögu lífeyrismála á Íslandi.

Almannatryggingar

Einn stærsti áfanginn í þróun almannatrygginga á Íslandi var setning nýrra laga árið 1946, í tíð nýsköpunarstjórnar Sjálfstæðis- Alþýðu- og Sósíalistaflokks þar sem Alþýðuflokkurinn fór með félagsmálin. Kveðið hafði verið á um það í stjórnarsáttmála flokkanna að komið skyldi á fót „svo fullkomnu kerfi almannatrygginga, sem nái til allrar þjóðarinnar án tillits til stétta og efnahags, að Ísland verði á því sviði í fremstu röð nágrannaþjóðanna.[1]“ . Frumvarp að lögunum var lagt fyrir Alþingi í desember 1945 og afgreitt 26. apríl 1946 sem lög um almannatryggingar nr. 50/1946.

Í greinargerð með lagafrumvarpinu kom fram að markmiðið var að lífeyrisgreiðslur yrðu án tillits til annarra tekna lífeyristaka, þ.e. ótekjutengdar. En þar sem talið var að það væri of stórt skref að taka, var sett bráðabirgðaákvæði í lögin þess efnis að fullur lífeyrir skyldi aðeins greiddur ef aðrar tekjur viðkomandi væru lægri en lífeyririnn. Væru þær hærri, þá skyldi hann skerðast um helming þess sem umfram væri, og falla þ.a.l. niður þegar aðrar tekjur næðu þreföldum lífeyrinum. – Bráðabirgðaákvæðið átti upphaflega að gilda í fimm ár, en svo fór að það var framlengt nokkrum sinnum og var ekki fellt endanlega út fyrr en 1960. Þá hófst tímabil með ótekjutengdum grunn-ellilífeyri sem stóð allt til 1992.

Króna móti krónu

Fram til 1971 var ekki um aðrar greiðslur að ræða en grunn-ellilífeyrinn, sem lengst af svaraði til um 20% af verkamannalaunum. 1. ágúst 1971 var bætt þar ofan á tekjutryggingu til þeirra sem ekki næðu tilteknu lágmarki í heildartekjum. Það þýddi þá sjálfkrafa að tekjutryggingin skertist „króna móti krónu“ þar til hún féll niður þegar tekjurnar náðu upp í þetta lágmark, – þ.e. sami „effekt“ og síðar varð til á ný þegar tekin var upp „sérstök framfærsluppbót“ í kjölfar hrunsins 2008.

1974 vék þessi „króna móti krónu“ skerðing tekjutryggingarinnar fyrir nýrri reglu. Þá var tekið upp frítekjumark 37.500 kr./ári og 50% skerðingarhlutfall vegna tekna þar umfram. Svipaðar skerðingarreglur héldust síðan gagnvart tekjutryggingunni næstu áratugi, en stöðugt var þó verið að hringla með þær eftir efnahagsástandi og geðþótta stjórnvalda hverju sinni. Ákvæði um frítekjumörk, skerðingarprósentu, áhrif mismunandi tekjuflokka og tekna maka breyttust þannig í sífellu. Skerðingarprósenta tekjutryggingarinnar fór lægst í 38,35% árið 2008 en árið eftir var hún hækkuð aftur tímabundið í 45%.

Sem fyrr segir lauk tímabili hins ótekjutengda grunnlífeyris 1992, en þá var tekin upp skerðing ellilífeyrisins vegna atvinnutekna. Hún var þó tiltölulega „væg,“ þ.e. með fremur háu frítekjumarki og lágu skerðingarhlutfalli (25%). 1996 breyttist útfærslan enn, þannig að fjármagnstekjur gátu einnig skert grunn-ellilífeyrinn. Greiðslur úr lífeyrissjóðum hafa hinsvegar ekki skert grunn-ellilífeyrinn nema á árabilinu 2009-2013 og var litið á það sem neyðarráðstöfun vegna hrunsins. Af sama tilefni var um það leyti einnig tekin upp „sérstök framfærsluuppbót“ til þeirra verst settu og með henni kom „króna móti krónu“ skerðingin aftur til sögunnar.

Tekjutenging um bakdyrnar

Þótt grunn-ellilífeyrinum væri lengst af hlíft að mestu við tekjutengingum og skerðingum, var farin önnur leið til að auka tekjutengingarnar í lífeyriskerfinu jafnt og þétt. Það gerðist með því að hlutur ellilífeyrisins í greiðslum til aldraðra dróst saman ár frá ári en hlutur tekjutengdra greiðsluflokka eins og tekjutryggingar jókst á móti. Þannig jukust skerðingarnar í kerfinu stórlega, þótt áfram mætti halda því fram að sjálfur „ellilífeyririnn“ væri lítt eða ekki tekjutengdur.

Árið 2016, síðasta árið sem tekjutrygging var til sem sérstakur flokkur hjá TR, gátu óskertar greiðslur TR til aldraðs í sambúð numið um 210 þús. kr. á mánuði fyrir skatt. Þar af var ellilífeyririnn aðeins um 40 þús. kr. en allt hitt var að fullu tekjutengt, þ.e. tekjutryggingin og sérstaka framfærsluuppbótin, sem meira að segja skertist um krónu móti krónu. 2013 hafði skerðing grunn-ellilífeyrisins vegna greiðslna úr lífeyrissjóði, sem sett var á 2009, verið tekin til baka, en hann skertist þó áfram af atvinnu- og fjármagnstekjum.

2017 var skrefið til altækrar tekjutengingar lífeyrisins frá TR síðan stigið til fulls. Þá voru framfærsluuppbótin og tekjutryggingin sameinaðar ellilífeyrinum (eða lagðar inn í hann), og hinn „nýi ellilífeyrir“ gerður alfarið tekjutengdur. Það þýddi að þegar aðrar tekjur náðu vissu marki þurrkaðist hann út að fullu, og viðkomandi fékk engan ellilífeyri frá hinu opinbera lengur. Slíkt fyrirkomulag er einsdæmi meðal þjóða sem við berum okkur saman við, því þar er það meginregla að allir fá að minnsta kosti grunnlífeyri óháð öðrum tekjum.

Frekari upplýsingar